ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΩΝ ΓΡΑΜΑΤΩΝ: Σταμάτης Κλεάνθης (1802-1862)

Ο Σταμάτης Κλεάνθης, αρχιτέκτονας, πολεοδόμος και επιχειρηματίας, γεννήθηκε στο τουρκοκρατούμενο Βελβεντό το έτος 1802 και πέθανε στην Αθήνα το 1862.Φοίτησε στην Κοινοτική Σχολή Βελβεντού, αλλά ήδη στα εφηβικά του χρόνια πήγε στο Βουκουρέστι, όπου ανθούσε μια βελβεντινή κοινότητα. Εκεί συνέχισε τις σπουδές στην Ελληνική Σχολή, δίπλα στον Ηπειρώτη λόγιο Νεόφυτο Δούκα.
Το Μάρτιο του 1821 άφησε το Βουκουρέστι και εντάχθηκε στον Ιερό Λόχο με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Στο Δραγατσάνι που έγινε η μάχη με τους Τούρκους, όπου οι περισσότεροι Έλληνες έχασαν τη ζωή τους, ο Κλεάνθης πιάστηκε αιχμάλωτος και μεταφέρθηκε στην Πόλη για να θανατωθεί. Κατάφερε όμως να δραπετεύσει, να πάει στη Βιέννη και από εκεί στη Λειψία.Στην Ευρώπη αρχίζει για τον Σταμάτη Κλεάνθη ένας νέος κύκλος, καθώς ξεκινά τις σπουδές του πάνω στην Αρχιτεκτονική, στη σχολή της Λειψίας. Γρήγορα όμως τον τράβηξε η Αρχιτεκτονική Σχολή της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Βερολίνου, εγκατέλειψε τη Λειψία και φοίτησε δίπλα στον καθηγητή Φριδερίκο Σίνκελ ( Fr . Schinkel ). Είναι εκεί στο Βερολίνο που από Σταμάτης Σταματίου – που ήταν το κανονικό του όνομα – πήρε το όνομα Στάματης Κλεάνθης: οι γερμανοί φίλοι και καθηγητές του, επειδή τον θαύμαζαν για το διπλό αγώνα που έδινε, σπουδάζοντας και δουλεύοντας ως εμπορικός μεσίτης και διερμηνέας στις εμποροπανηγύρεις της Λειψίας, τον ονόμασαν Κλεάνθη, κατά τον αρχαίο Κλεάνθη τον Φρεάντλη. Οι καθηγητές του αναγνώρισαν τη μεγάλη αξία, εκτίμησαν την εξυπνάδα και τον ακέραιο χαρακτήρα του. Ο Στάματης Κλεάνθης πήρε το πτυχίο του με άριστα από τον ίδιο τον βασιλιά της Πρωσσίας.Το 1828 πήρε την απόφαση να έρθει στην Ελλάδα για να συμβάλλει μαζί με τον συμφοιτητή του και φίλο Εδουάρδο Σουμπερτ ( Eduard Scheaubert ) αμισθί στην ανοικοδόμηση και ανασυγκρότηση της χώρας. Παρουσιάστηκαν στον κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια κι διορίζονται «αρχιτέκτονες της Κυβέρνησης», αρχικά στο Δημόσιο της Αίγινας. Αμέσως πιάνουν δουλειά σχεδιάζοντας δημόσια κτίρια και πολεοδομικά σχέδια. Ταυτόχρονα, αναλαμβάνουν τη διδασκαλία της αρχιτεκτονικής σε όσους μαθητές του Ορφανοτροφείου της Αίγινας θα έδειχναν ιδιαίτερη κλίση σε αυτόν τον τομέα. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια οι δυο φίλοι εγκαταλείπουν το Δημόσιο και εγκαθίστανται αρχικά στο Ναύπλιο κι έπειτα στην Αθήνα, την πόλη που θα γινόταν αργότερα η νέα πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους.Ο Κλεάνθης είχε πλέον αποκτήσει οικονομική ευχέρεια κι έτσι κατάφερε να αγοράσει στην Αθήνα, από τους Τούρκους που έφευγαν, πολλές εκτάσεις γης. Στην Πάρο απόκτησε λατομεία, σε μια προσπάθειά του να αναδείξει τα ελληνικά μάρμαρα. Στα λατομεία αυτά όμως τραυματίστηκε σοβαρά, μεταφέρθηκε στην Αθήνα και υπέκυψε το 1862.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΤΑΜΑΤΗ ΚΛΕΑΝΘΗ
Επί Καποδίστρια : η ομάδα των «αρχιτεκτόνων της Κυβέρνησης», μέσα στην οποία ανήκει και ο Στ. Κλεάνθης οικοδομούν το Ορφανοτροφείο της Αίγινας και μια πλειάδα νέων σχολείων ανά την Ελλάδα. Αναλαμβάνουν επίσης την οικοδόμηση μιας σειράς νέων δημόσιων κτιρίων και επισκευές ερειπομένων κτισμάτων.

« Οικία Κλεάνθους »: Στο διάστημα 1830-1833, προτού δηλαδή οριστεί η Αθήνα ως πρωτεύουσα, παρατηρείται σημαντική οικοδομική δραστηριότητα στην Αθήνα. Ένα από τα χαρακτηριστικά κτίρια αυτής της περιόδου είναι η οικία των αρχιτεκτόνων Σταμάτη Κλεάνθη και Ε. Schaubert , στην οδό Θόλου 5 στην Πλάκα, κάτω από την Ακρόπολη. Πρόκειται στην πραγματικότητα για κτίσμα των οθωμανικών χρόνων, το οποίο αναδομήθηκε εκ βάθρων μεταξύ των ετών 1831-1833 από τους 2 αρχιτέκτονες και αργότερα στέγασε το Α' Γυμνάσιο (1835-1836) και το «Πανεπιστήμιο του Όθωνα» (1837-1841), το πρώτο δηλαδή Πανεπιστήμιο του ελεύθερου Ελληνικού Κράτους . Από το 1841 μέχρι το 1850 στην « οικία Κλεάνθους » στεγαζόταν πλέον το Διδασκαλείο . Το 1963 το κτίριο κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο και περιήλθε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από το 1987 λειτουργεί ως Μουσείο της Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και έχει μείνει γνωστό ως « Οικία Κλεάνθους ».
Επί Όθωνα : πιστός οπαδός του ρεύματος του «ρομαντισμού» (και λιγότερο του «ελληνικού/νεοκλασικού ρυθμού») ο Σταμάτης Κλεάνθης δημιούργησε μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του ρομαντισμού στην Ελλάδα: το «Μέγαρο του Αμβροσίου Ράλλη» στην πλατεία Κλαυθμώνος (: κατεδαφίστηκε το 1938), το «Μέγαρο του Δάρα» στην οδό Παν/μίου (επίσης κατεδαφισμένο σήμερα), τα «Παλάτια της Δούκισσας Πλακεντίας» στην Αθήνα (σημερινό Βυζαντινό Μουσείο) και τα ανάκτορα Ροδοδάφνης, Maisonette , Tourelle κλπ... στην Πεντέλη, αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα της δουλειάς του. Εξίσου σημαντική δουλειά αποτελούν τα εργοστάσια και οι εμπορικές αποθήκες από πωρόλιθο στον Πειραιά (που χρονολογείται πριν από τα μέσα του 19 ου αι.).

Το «σχέδιο Αθηνών Κλεάνθη- Schaubert »: Το 1832 ανατίθεται στους 2 αρχιτέκτονες η σύνταξη του πολεοδομικού σχεδίου των «Νέων Αθηνών». Με το σχέδιο αυτό της πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους εγκαινιάζεται η πολεοδομική δραστηριότητα της οθωνικής περιόδου. Το «σχέδιο Κλεάνθη - Schaubert » λάμβανε υπόψη του όλα τα αρχαία μνημεία της πόλης και προέβλεπε ελεύθερο χώρο για μελλοντικές ανασκαφές, εκκλησίες, δημόσια κτίρια, κήπους, χώρους εμπορίου. Όλη η οργάνωση βασιζόταν στην αρχή των μεγάλων οικοδομικών τετραγώνων με φαρδείς δρόμους και πλατείες και με κέντρο τα Ανάκτορα στη σημερινή πλατεία Ομόνοιας. Το σχέδιο εγκρίθηκε αλλά διάφοροι λόγοι δεν επέτρεψαν την υλοποίηση και εφαρμογή του και κατά προέκταση την ριζική αναμόρφωση της Αθήνας που οραματίστηκαν οι 2 αρχιτέκτονες για μια πόλη που της δινόταν η ευκαιρία να ξανακτιστεί από την αρχή.