Η ιστορία του Βελβεντού

Η κατοίκηση στην ευρύτερη περιοχή του Βελβεντού, στους πρόποδες των Πιερίων, έχει µακρόχρονη ιστορία και παράδοση. Τα ίχνη αρχαίων οικισµών των προϊστορικών, των αρχαϊκών, κλασικών, ελληνιστικών και των ρωμαϊκών, βυζαντινών χρόνων, αν και χάνονται µέσα στην πλούσια βλάστηση, μαρτυρούν ότι η κατοίκηση της ευρύτερης του Βελβεντού περιοχής είναι συνεχής και χάνεται στο βάθος του χρόνου.
Και πώς όχι άλλωστε, αφού ο τόπος αυτός συνταιριάζει τόσα πλεονεκτήματα (: νερά, βουνό, γόνιμο έδαφος, καλό κλίμα ...), που τον καθιστούν ιδανικό τόπο για μόνιμη κατοίκηση. Τοπωνύμια όπως «Βασιλάρα Ράχη», «Γριτσιάνη» και «Παλαίκαστρο», «Παλιόπυργος», «Τούμπα», «Παλιοχώρα», «Παλιάμπελα», «Παλαίκαστρο», «Καρακούτσ’ μυλ» και πολλά άλλα, μαρτυρούν την μακραίωνη κατοίκηση. Οι διάσπαρτες αυτές αρχαιολογικές θέσεις που αντιπροσωπεύουν όλες τις εποχές κατά καιρούς αποτέλεσαν κοιτίδες πληθυσμού, που για τον ένα ή άλλο λόγο μετοίκησε κατά τα πιο σύγχρονα χρόνια (βυζαντινά και τουρκοκρατίας) στους σήμερα γνωστούς οικισμούς των δυτικών Πιερίων, το Βελβεντό, την Αγία Κυριακή, το Καταφύγι, το Παλαιογράτσανο.Το πότε όμως ακριβώς, πώς και από ποιους οικίστηκε το σημερινό Βελβεντό παραμένει άγνωστο. Το θέμα της πρώτης κατοίκησης του Βελβεντού στο σημείο ακριβώς που βρίσκεται και σήμερα συνδέεται με το ζήτημα της προέλευσης του ονόματος και είναι πολλοί εκείνοι – ειδικοί και μη – που προσπάθησαν να ερμηνεύσουν το αίνιγμα αυτό.

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ & ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ – ΘΡΥΛΟΙ – ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Η προφορική παράδοση και οι θρύλοι δίνουν τη δική τους εκδοχή στο θέμα της προέλευσης του ονόματος του Βελβεντού και των πρώτων κατοίκων του και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η κα. Αθηνά Τζινίκου-Κακούλη διασώζει στο βιβλιο της «Λαογραφικοί Αντίλαλοι του Βελβεντού» (1976) μερικούς από αυτούς :
Ένα παλιό παραμύθι διηγείται πως στα μέρη τούτα έφτασε κάποτε η Άρτεμις, θεά του κυνηγιού, να κυνηγήσει συνοδευόμενη από πανώριες Νύμφες. Μία απο αυτές, η Βενδώ , τόσο μαγεύτηκε απ' την ονειρεμένη ομορφιά του τοπίου, ώστε αποφάσισε να ριζώσει εδώ, για να κηνυγά στα βαθύσκια δάση. Έρριχνε λοιπόν τα βέλη της κι εκείνα περιχαράκωναν το πιό εύφορο κομμάτι γής. Όταν αργότερα έφτασαν οι Λατίνοι οικιστές, νόμισαν το σημάδι θεϊκό, έκτισαν το χωριό τους και το ονόμασαν Βελβενδό , από τις λέξεις Βέλη - Βενδώ .Σύμφωνα μ'έναν άλλο θρύλο μετά την ήττα του Κασσίου και του Βρούτου στους Φιλίππους (το 42 π.Χ.) ο νικητής Μάρκος Αντώνιος έδωσε χάρη στους επιζήσαντες στρατιώτες τους και τους εγκατέστησε σε τόπο. που οι ίδιοι ονόμασαν Γρατσιάνη. Μα μια ομάδα περήφανων ανδρών, που κατάγονταν απ΄το Veneventum της Ν. Ιταλίας, προχώρησαν βορειότερα κι έγιναν οικιστές του Βελβεντού, που είναι ο εξηλληνισμένος τύπος του Veneventum . Εδώ αφομοιώθηκαν απ΄το ελληνικό στοιχείο και μόνο κάποια προγονικά ήθη, το όνομα του χωριού και κάτι άλλα σκόρπια τοπωνύμια «Μπράβας», «Λαφστα» κλπ... έμειναν σαν ανάμνηση της λατινικής τους καταγωγής.
Οι δύο θρύλοι όμως έχουν ένα κοινό σημείο: Η λέξη Βενδώ θυμίζει το όνομα " Βενδηίς " της Θρακικής θεότητας του κυνηγιού. Οι υποτιθέμενοι Λατίνοι οικιστές ήρθαν πολεμορδαμένοι απ΄ τους Φιλίππους, που λίγο απέχουν από τη Θράκη. Μήπως λοιπόν Ρωμαίοι και Θράκες εγκαταστάθηκαν στο βαθύ παρελθόν στον τόπο εισάγωντας τη λατρεία κάποιας Θρακικής θεότητας του κυνηγιού και δημιούργησαν τον ευφάνταστο μύθο, για να εντυπωσιάσουν περισσότερο τους ντόπιους; Ποιός ξέρει …! Πάντως, τα ρωμαϊκά νομίσματα, που τυχαία ανασκάπτονται απ΄ τους δουλευτές της γής εκεί επιβεβαιώνουν τον ιστορικό πυρήνα των θρύλων .

ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Ιστορικά, το όνομα 'Βελβεντό' συναντάται με διάφορους τύπους: 'το Βελβεντό', 'το Βελβενδό', 'ο Βελβενδός', 'η Βελβενδός' κ.α. Η ετυμολογική προσέγγιση του ονόματος κίνησε την περιέργεια πολλών, οι οποίοι καταπιάστηκαν με το θέμα, δίνοντας ο καθένας την ερμηνεία του:
Οι Χ. Μεγδάνης, Α. Παπαγεωργίου, Α. Γερακάρης, P . Skok , (και Α. Μπούτουρας), M . Vasmer και Α. Ι. Θαβώρης, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο και με πολύ διαφορετικές επιστημονικές ή μη μεθόδους, προτείνουν την ίδια ετυμολογία: ότι το «Βελβεντό» είναι ομώνυμο με το « Beneventum », πόλη της μεσημβρινής Ιταλίας της περιοχής της αρχαίας Σαμνίτιδος.
Κάποιοι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν το όνομα ως προϊόν βλαχόφωνων. Ο κ. Ε. Μπουντώνας υποστήριξε ότι το σημερινό Βελβεντό είναι η αρχαία πόλη των Μακεδόνων της Ελιμείας « Wallaedo » (ββαλεντό), ενώ η αρχαιολόγος, κα. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη προσπάθησε να ερμηνέψει την προέλευση του ονόματος του «Βελβεντού», διατυπώνοντας μια νέα άποψη, σύμφωνα με την οποία το όνομα «Βελβενδός» αποτελεί πιθανόν προελληνικό-πρωτοελληνικό όνομα με την κατάληξη –νδος, όπως Πίνδος, Μακεδνός κ.α.
Η ονομασία έχει καθιερωθεί στη συνείδηση των περισσότερων βελβεντινών ως "ΤΟ ΒΕΛΒΕΝΤΟ", θέμα το οποίο εξάντλησε με την έρευνά του ο Αντώνιος Θαβώρης, καθηγητής Πανεπιστημίου, στην εργασία του: «ΤΟ ΒΕΛΒΕΝΤΟ. Η ιστορία του ονόματος κι η ετυμολογία του» (1964). Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη ο τύπος "το ΒΕΛΒΕΝΤΟ", αποτελεί την απόδοση στη νεοελληνική κοινή του ιδιωματικού τύπου 'Βιβλιν- do ', το οποίο προέρχεται από το λατινικό τοπωνύμιο « Beneventum » και που με τη σειρά του παράγεται από τη φράση «bonus eventus» (= καλή τύχη, μοίρα).

ΙΣΤΟΡΙΚΑ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ
Τα αρχαιολογικά και ιστορικά τεκμήρια δεν μπορούν προς το παρόν να δώσουν επαρκή και ασφαλή απάντηση στο θέμα του ονόματος και της πρώτης κατοίκησης του Βελβεντού, κυρίως εξαιτίας της απουσίας συστηματικής ανασκαφής και έρευνας. Οι όποιες ανασκαφές και έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί έως τώρα, έχουν σωστικό χαρακτήρα ή έχουν μείνει ανολοκλήρωτες.
Αυτό που σίγουρα όμως μπορούν να επιβεβαιώσουν τα αρχαιολογικά και ιστορικά ευρήματα είναι η συνεχής και αδιάκοπη σχεδόν κατοίκηση της ευρύτερης περιοχής που σήμερα ονομάζεται Δήμος Βελβεντού.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Προϊστορικά Χρόνια :
Στις θέσεις "Βασιλάρα Ράχη", «Μπράβας», «Κεραμίδια» και «τούμπα Άννας Σαμαρά-Μαρμάρη οι ανασκαφές και οι επιφανειακές έρευνες έφεραν στο φώς σημαντικά λείψανα προϊστορικών οικισμών. Στη θέση "Βασιλάρα Ράχη" αποκαλύφθηκαν οικοδομικά λείψανα της νεολιθικής περιόδου και της εποχής του Χαλκού (: 4500 π.Χ. - 1200 π.Χ.). Ανάμεσα σε άλλα ευρήματα βρέθηκαν και δάπεδα κατοικιών, εστίες και φούρνοι οικιακής χρήσης καθώς και κάποια ευρήματα που σχετίζονται με τις διαδικασίες παραγωγής και προετοιμασίας της τροφής αλλά και με τις ασχολίες των κατοίκων, όπως είναι η γεωργία, το κυνήγι, το ψάρεμα και η υφαντική τέχνη.
Στην περιοχή της Γρατσιάνης βρέθηκε σημαντικός αριθμός αγγείων σε τάφους, που αποτελούν και δείγματα κεραμικής της ύστερης εποχής του Χαλκού και της πρώιμης εποχής του Σιδήρου.
Οι οικισμοί που αναφέρθηκαν εντάσσονται σε μια ευρύτερη ενότητα οικισμών (με σημαντικότερο εκείνο των Σερβίων) στην παραποτάμια (και παραλίμνια σήμερα) περιοχή της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα και είναι στην πλειοψηφία τους καλυμμένοι από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου.
Αρχαϊκά – Κλασικά – Ελληνιστικά Χρόνια :
Ένας σημαντικός και εκτεταμένος οικισμός πρέπει επίσης, αν κρίνουμε από τα αρχαιολογικά τεκμήρια, να άνθισε κατά τα κλασικά & ελληνιστικά χρόνια γύρω από την «Γρατσιάνη» (ή Παλαιόκαστρο Γρατσάνου»), με δορυφορικούς οικισμούς στη γύρω περιοχή. Αξίζει να αναφερθεί ότι η θέση Παλαιόκαστρο Γρατσιάνης, αποτελούσε κεντρικό χώρο κατοίκησης και διαβίωσης και όχι απλώς μια οχυρωμένη ακρόπολη.
Επίσης, χαμηλότερα από την περιοχή του κάστρου, στους αγρούς, οι έρευνες έφεραν στο φώς μεμονωμένες αγροικίες ή συμπλέγματα αγροικιών. Παρόμοια λείψανα οικοδομικών συγκροτημάτων έχουν εντοπιστεί και στις περιοχές του Μπράβα, του Αγίου Δημητρίου και στην τοποθεσία Φσόκα.
Τα ευρήματα μαρτυρούν οργανωμένο αστικό βίο και οικονομική άνθιση της περιοχής κατά τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια
Ρωμαϊκά - Βυζαντινά και Υστεροβυζαντινά Χρόνια :
Στη θέση Παπαχάρη έχουν βρεθεί ρωμαϊκά ερείπια και στη Γρατσιάνη μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη.
Σημαντικά είναι τα ευρήματα που έχουν αποκαλυφθεί από την περίοδο των βυζαντινών χρόνων, Ανάμεσα σε άλλα, ξεχωρίζουν τα λείψανα κάποιων κτιρίων, τα νομίσματα και τα κεραμικά. Ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι τοποθεσίες Παλιόπυργος, Παλιάμπελα, Παλιόχωρα, Εκκλησιές και Μνημόρια.
Η Βυζαντινή περίοδος αντιπροσωπεύεται έντονα στο « Παλαίκαστρο» από τα ερειπωμένα και ελάχιστα εναπομείναντα θεμέλεια ρωμαϊκού φρουρίου (3 ου αι. μ.Χ.), ανακατασκευασμένου από τον Ιουστινιανό στον 6ο αι. μ.Χ. και ενταγμένου στην ευρύτερη ενότητα κάστρων της περιοχής (Παλαιόκαστρο Γρατσάνου, Σέρβια, Φρούριο).
Σημαντικά τεκμήρια της κατοίκησης και του βυζαντινού πολιτισμού που αναπτύχθηκε στην περιοχή αποτελούν επίσης: ο Άγιος Μηνάς (12ος-15ος αι.), ο Άγιος Γεώργιος & ο Άγιος Νικόλαος στο «Μπάϊκο» (13 ος αι.), η Αγία Παρασκευή στην «Αβουζιανή» (14ος αι.), ο Άγιος Δημήτριος (Γρατσιάνης: 14ος-15ος αι.), το Μοναστήρι της Αγίας Τριάδος (15ος-17ος αι.), ο Άγιος Νικόλαος στην είσοδο του Βελβεντού και ο Προφήτης Ηλίας Παλαιογρατσάνου(16ος αι.), των οποίων σώζονται αξιολογότατες τοιχογραφίες ή αρχιτεκτονικά τμήματα.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ & ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ
Η βυζαντινή περίοδος είναι εκείνη που αντιπροσωπεύεται καλύτερα στο Βελβεντό και δείγματα του πολιτισμού της είναι ορατά στο «Παλαίκαστρο» και στους βυζαντινούς και µεταβυζαντινούς ναούς, όπως το µοναστήρι της Αγίας Τριάδας, και οι ναοί του Αγίου Μηνά και του Αγίου Νικολάου, που υπάρχουν μέσα και γύρω από τον οικισμό του Βελβεντού.

ΠΑΛΑΙΚΑΣΤΡΟ
Το «Παλαίκαστρο» ή «Παλιόκαστρο» αποτελεί γνωστό από χρόνια αρχαιολογικό χώρο στα Πιέρια. Βρίσκεται σε υψόμετρο 800μ. και σε απόσταση περίπου 4 χλμ. βοριοανατολικά του Βελβεντού.Πρόκειται για θεμέλια φρουριακών κτισμάτων, που μαρτυρούν την ύπαρξη Ιουστινιάνειου Κάστρου. Επειδή οι ενδείξεις και τα κατάλοιπα είναι ελάχιστα και σε ερειπιώδη κατάσταση, ο προσδιορισμός του χρόνου κατασκευής του υπολογίζεται σύμφωνα με τη δημιουργία και των άλλων Βυζαντινών Κάστρων της ευρύτερης περιοχής (: Κάστρο Σερβίων, Φρούριο κλπ…). Το Κάστρο πρέπει να κατασκευάστηκε για πρώτη φορά κατά τον 3ο μ.Χ. αιώνα και ανακατασκευάστηκε επί Ιουστινιανού (6ος αι. μ.Χ.) ως ακρόπολη ευρύτερου οικισμού.Οι Άγιος Γεώργιος (: σταυρεπίστεγος ναός, με τοιχογραφία του 13 ου αι.) & Άγιος Νικόλαος στο Μπάϊκο, βυζαντινών χρόνων και οι δύο, συνδέονται μεταξύ τους με το «Παλαίκαστρο» (που ορθώνεται πάνω από τους ναούς αυτούς) με τη μοναδική πηγή πόσιμου νερού («Βρύση τ’ Άη-Γιώργη»).Στην περιοχή υπάρχουν επίσης λείψανα ενός ναού αφιερωμένου στην Αγία Παρασκευή, που γιορτάζει στις 2 Ιουνίου. Η ανακάλυψη του ναού αυτού λέγεται ότι έγινε χάρη στο όραμα που κάποια βελβεντινή είδε το 1964: την ημέρα της Αγίας Παρασκευής της παρουσιάστηκε ο Δεσπότης Εμμανουήλ και της μαρτύρησε ότι στο ύψωμα του Παλιόκαστρου, σε μυστική κρύπτη είναι φυλαγμένα εκκλησιαστικά κειμήλια.Τέλος, το «Παλαίκαστρο» αποτελεί έναν εξαιρετικό φυσικό προορισμό, καθώς βρίσκεται σε ένα πανέμορφο περιβάλλον, με πανοραμική θέα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα και της Λίμνης Πολυφύτου από τη μια μεριά, αλλά και των Πιερίων από την άλλη, με θέα τη «Σμίξη» των ρεμάτων Ξερόλακκα & Θολόλακκα και της πυκνής βλάστησης του ορεινού όγκου.Προτεινόμενη Διαδρομή: «Μετόχι –Καρυές – Άγιος Βασίλειος & Πέτρα του Βασιλιά – Θέση θέας (Παλιό ΥΠΕΜ) – Παλαίκαστρο»
Αξίζει κανείς να εντάξει το «Παλαίκαστρο» σε μία ευρύτερη διαδρομή στα Πιέρια: Ξεκινώντας από το Μετόχι μπορεί να κατευθυνθεί και να διασχίσει πεζός την περιοχή «Καρυές» και τον Άγιο Βασίλειο με την «Πέτρα του Βασιλιά», συνεχίζοντας έπειτα στη «θέση θέας στο παλιό ΥΠΕΜ» και τέλος το «Παλαίκαστρο». Αν δε θέλει να εγκαταλείψει το αυτοκίνητό του, τότε, μπορεί κατευθείαν να ακολουθήσει τη διαδρομή «Μετόχι-ΥΠΕΜ-Παλαίκαστρο», κάνοντας βέβαια μία στάση και στη θέση θέας ‘ΥΠΕΜ’ για να θαυμάσει τον κάμπο του Βελβεντού και τη Λίμνη Πολυφύτου που απλώνεται μπροστά του.

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΑΣ
Το «Μοναστήρι Αγίας Τριάδας», βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 900μ. Χρονολογικά η ίδρυσή του εντάσσεται στον 15 ο αι. μ.Χ. και διαδραμάτησε σπουδαίο εθνικό ρόλο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.Επιπλέον, βρίσκεται σε μια πολύ ωραία τοποθεσία με ανοιχτό ορίζονταΠροτεινόμενη Διαδρομή: Βελβεντό – Μοναστήρι Αγίας Τριάδος – Θέση Νιβριζάρα – (με αυτοκίνητο αλλά και με πεζοπορία)
ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΙ ΝΑΟΙ – ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ - ΞΩΚΛΗΣΙΑ
Άγιος Μηνάς: 12 ος – 15 ος αι. μ.Χ., μονόχωρη ξυλόστεγη βασιλική με τοιχογραφίες του 12 ου και του 15 ου αι. Επιπλέον αρχαιολογικά ευρήματα: ταφές της περιόδου του Ιουστινιανού (6 ος μ.Χ. αι.). Νέα ανασκαφικά δεδομένα μαρτυρούν ότι ο χώρος λειτούργησε ως οργανωμένο λουτρό.
Άγιος Γεώργιος (Τσιτσιρίκη): σταυρεπίστεγος ναός, με τοιχογραφία του 13 ου αι. & Άγιος Νικόλαος στο Μπάϊκο: βυζαντινών χρόνων, συνδέονται μεταξύ τους και με το «Παλαίκαστρο» (που ορθώνεται πάνω από τους ναούς αυτούς) με τη μοναδική πηγή πόσιμου νερού («Βρύση τ’ Άη-Γιώργη»)
Άγιος Δημήτριος (Γριτσιάνης): τέλη 14 ου – αρχές 15 ου αι., μικρή τρίκλιτη βασιλική, με τοιχογραφίες 3 ων φάσεων (15 ου και 16 ου αι.)
Αγία Παρασκευή (Αβουζιανή): μικρός βυζαντινός ναός με ξεθωριασμένες τοιχογραφίες του 14 ου αι.
Άγιος Νικόλαος: 16 ου αι., μονόκλιτη, μικρών διαστάσεων ξυλόστεγη βασιλική, με τοιχογραφίες του λαϊκού ζωγράφου Νικολάου (: κτητορική επιγραφή: 1588)
Προφήτης Ηλίας Παλαιογρατσάνου: μέσα 16 ου αι. μ.Χ., μοναστηριακός ναός
Κεντρικός Ιερός Ναός «Κοίμησης της Θεοτόκου»: αρχές 19 ου αι. μ. Χ.: τρίκλιτη βασιλική: εγκαινιάστηκε το 1804 και ολοκληρώθηκε μέσα σε 4 χρόνια, το 1807.

Χρόνια Τουρκοκρατίας
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, οι κάτοικοι της περιοχής συσπειρώθηκαν στο Βελβεντό, που είχε δοθεί ώς " Μαλικανές", δηλαδή ως δώρο, στη Βαλιδέ-Χανούμ, τη μάνα του Σουλτάνου που είχε την περιοχή υπό την προστασία του.
Εκείνη την περίοδο κατέφυγαν στο Βελβεντό πολλοί κάτοικοι των γύρω περιοχών, όπως του Παλαιοκάστρου, του Παλαιογράτσανου και της Γρατσιάνης.
Από τον 16ο αιώνα το Βελβεντό είχε αρχίσει να αναπτύσσεται και να ξεχωρίζει ως μια ακμάζουσα κωμόπολη. Το υψηλό κοινωνικό, οικονομικό και πνευματικό επίπεδο που είχε αναπτύξει εκείνα τα χρόνια φαίνεται ακόμη και σήμερα στις σωζόμενες καλλιτεχνικές δημιουργίες. Για τους παραπάνω λόγους, αλλά και εξαιτίας ενός είδους γεωγραφικής απομόνωσης, οι κάτοικοι του Βελβεντού, ζώντας κάπως πιο μέσα σε σχέση με τους Τούρκους, διατήρησαν γνήσια την αρχαία ελληνική παράδοση, τη θρησκεία, τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά τους.